مهاجرت را بریدن از جایی یه جایی و ترک دیار گفتن تعریف و سرزمین نخست را مهاجر فرست و سرزمین تازه را مهاجر پذیر می نامند. در همين راستا در بعد بين الملل هم تغییر محل اقامت و عبور از مرزها ی سیاسی برای مدتی پس از یک سال را مهاجرت بین المللی میگویند. مهاجرت شامل مهاجرت مذهبی، سیاسی، اجباري ، فردي و .. است. در اين حال اگر به مسله مهاجرت افغانستاني ها به خارج نگاهي داشته باشيم در واقع در دوره های مختلفي افغانستاني ها دست به مهاجرت به خارج از كشور زده اند. چنانچه جدا از مهاجرت هاي دست جمعی و تاريخي از افغانستان به سوی هندوستان، ایران و… در دو سده اخير نيز افغانستاني ها مهاجرت هايي به خارج داشته اند. چنانچه در سال 1860 ميلادي شماري از افغانستاني ها به وسيله دولت بريتانيا با همکاری حاکم وقت افغانستان به استرالیا فرستاده شدند. همچنين در دوران پادشاه عبدالرحمان در افغانستان (در حدود بیش از صد سال پیش) شماري از هزاره ها به کشور های ایران، هندوستان و پاکستان امروز و حتي آسیای میانه مهاجرت كردند. با اين وجود دور مهم مهاجرت افغانستاني ها از افغانستان در واقع از زمان سقوط داود در حدود چهل سال پیش این ْآغاز گرديد و تا امروز با نوسان هايي چند ادامه دارد. اين بعد از مهاجرت افغان ها در حقيقت مهمترين و برجسته ترين بعد مهاجرت افغانستاني ها بوده و در واقع شامل کلیه گروه های قومی و طبقات اجتماعی گرديده است. يعني پس از کودتای 1978 و هجوم شوروی درسال  1979 ميلادي شمار بسیاری از افغانستانی ها راهی خارج از کشور و کشورهایي چون پاکستان، ایران و حتي قاره هاي گوناگون شدند. چنانچه بنا به برخي آمارها ورود قشون سرخ شوروی سابق به افغانستان حدود 8 ميليون افغان را پناهنده و مهاجر ساخت. پس از سرنگونی رژیم کمونیستی حاکم برکابل و تشکیل دولت اسلامی مجاهدین، ادامه جنگهای داخلی و بنيان حکومت طالبان عملا روند مهاجرت به خارج كاهش نيافت و در يك دهه گذشته نيز با نوسان ها و تحولاتي ادامه يافته است. در حقيقت سرنگونی طالبان و بنیان نهادن دولت جدید افغانستان هر چند زمينه هاي بازگشت داوطلبانه مهاجران با هماهنگی ها و توافقات به وجود آمده بین کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل، دولت افغانستان و دولتهای ميزبان پناهنگان و مهاجران افغانستاني ها (چون ایران و پاکستان) را فراهم كرد، اما جدا از نبود شتاب لازم  گاه مهاجران برگشتی به افغانستان بنا به دلایل گوناگون اجتماعی، اقتصادی و… به مهاجرت دوباره دست زدند. در سالهاي گذشته نيز در كنار بازگشت شماري از مهاجران و پناهندگان عملا آنچه رخ داده است همچنان افغانستان را در شمار مهمترين كشورهاي مهاجر فرست و پناهنده فرست قرار داده است. چنانچه افغانستان اكنون با داشتن شش ملیون مهاجر در جهان نخستين کشوری است که بیشترین مهاجر و پناهنده را به منطقه و حتي دور ترین کشور های غربی و کوچک ترین کشور های اروپايی ارسال ميكند. چنانچه گزارش نوين سازمان ملل بيانگر آن است كه در حال حاضر از  45.2 میلیون انسان آواره در سراسر جهان آواره ( كه از سال 1994 بدین سو بي سابقه است) افغانستان بیشترین مهاجر و آواره در جهان را داراست. بنا به آمارهاي گوناگون اكنون مجموع مهاجران و پناهندگان افغان در خارج از كشور چه قانوني و غير قانوني از 2.6 میلیون نفر تا دو میلیون و 800 هزار و گاه در حدود حدود چهار تا پنج ميليون نفر يا شش ميليون نفر فراتر است. از  اين شمار مهاجران و پناهندگان ايران و پاكستان سهم عمده اي داشته و بقيه كشورها از جمله كشورهاي اتحاديه اروپا (در اروپای غربی در مجموع در حدود 500 هزار افغان در کشورهای اروپای غربی زندگی می کنند) و … نيز در ميزباني از پناهنگان و مهاجران قانوني و غيرقانوني سهم دارند. در واقع با نگاهي به  يك دهه تحولات افغانستان پس از سرنگوني طالبان بايد گفت مساله اي چون مهاجرت و پناهندگي نه تنها امري حل شده و مديريت شده در افغانستان كنوني نبست بلكه بسترها و علل گوناگوني عملا موجب شده است تا همچنان پناهندگي و مهاجرت افغانستاني ها مساله و چالش مهمي براي دولت كابل، كشورهاي منطقه و  جهان باشد. به گونه اي كه كمتر روي است كه شاهد انتشار خبرهايي در مورد  اين بخش از جامعه افغانستان و رويارويي با خطراتي چون غرق شدن در رودخانه ها، درياها و ده ها خطر ديگر براي اين مهاجران و پناهندگان  نباشيم.

بسترها و علل تداوم مهاجرت و پناهندگي افغانستاني ها به خارج:

متغير اقتصاد: نقش متغير اقتصاد تاثير مهمي در تداوم مهاجرت و يا پناهندگي افغانستاني ها به خارج از كشور به شكل نيروي كار و يا اقامت دائم داشته است. در واقع از يك سو در دو سه دهه اخیر جنگهای زیاد داخلی، خشکسالی، نبود کار و درآمد در روستاها و شهرها ، نبود و ميزان كم امکانات بهداشتی و درمانی و آموزشی در نواحی محروم و … موجب شده است شمار زیادی از شهروندان مناطق گوناگون افغانستان در جستجوي زندگي و درآمد بهتر افغانستان ار ترك كنند. در كنار اين امر هم با سرنگونی طالبان در واقع هرچند با تلاش و كمك دولت افغانستان، سازمان ملل و سایر مجامع و سازمان های بین المللی و كشورهاي منطقه در يك دهه اخير  بخشي از اين مهاجران و پناهندگان به افغانستان بازگشتند، اما با توجه به دامنه مشکلات و چالشهای موجود در مناطق گوناگون افغانستان پناهندگي و مهاجرت ها به خارج برای کسب کار و درآمد بهتر و زندگي مناسب تر ادامه يافته است. اين ميل به مهاجرت و پناهندگي هم در بين نسل ميانسال و غيرمتخصص ديده مي شود هم در بين نسل جوان و افراد متخصص و ثروتمند کشور .

امنيتي و سياسي: عدم امنیت، احساس ناامني ، وضعيت تقريبا بي ثبات كشور و نبود چشم انداز روشن امنيتي در افغانستان به نوبه خوب موجب تداوم موج مهاجرت و درخواست پناهندگي شده است. چنانچه از يك سو نداشتن امنیت در برابر طالبان و گروه هاي افراطي یکی از مهم ترین و اصلی ترین مسائلی كه موجب شده است تا هم پناهندگان و مهاجران افغانی خارج به کشور بازنگردند و هم قصد مهاجرت و پناهندگي در بين شهروندان افغان ها همچنان بالا باشد. به عبارتي نبود امنیت در ابعاد گوناگون آن و به اندازه کافی يا احساس عدم امنیت همچنان نقش مهمي در تداوم مهاجرت و افغانستان گريزي داشته و دارد. از سوي ديگر تاثير اين امر به گونه اي است كه حتي كساني كه در افغانستان داراي شغل مناسب دارند نيز  صرفا به دليل نبود چشم انداز روشن از وضعيت سياسي و امنيتي كشور تقاضاي مهاجرت و پناهندگياز خارج  مي كند. در كنار اين عدم امنيت سياسي تاثير ديگري هم دارد و آن ترس و افزايش نگراني اقليت هاي گوناگون مذهبي و قومي است. يعني همچنان كه مسیحیان عراقی در يك دهه اخير دست به مهاجرت عمده به خارج زدند  علل امنيتي به نوبه خود ميتواند مخالفان مذهبي و قوي تندروها در افغانستان را مجاب به خروج از كشور كند.

علل فرهنگي: بستر مهم ديگر نوع تصوير از جهان خارج در ذهن افغانستاني هاست. در واقع از يك سو با گسترش ابزارهاي رسانه اي و ارتباطي در افغانستان تاثیر فرهنگ و تمدن غربي و جهان خارج بر ذهنیت شهروندان داخل به گونه اي شده است كه آنان عملا زندگی در خارج و غرب را مساوی است با رفاه، امنیت، آرامش و ثروت بيشتر می نگرند. اين امر در حالي است كه فقر و نبود بستر مناسب براي رشد در افغانستان و مقايسه آن از سوي شهروندان افغانستاني خود موجب تشديد و تداوم پناهندگي و مهاجرت افغانستاني ها به خارج شده است. چنانچه اين امر هم مورد نظر مقامات افغانستاني بوده و حتي معاون وزارت امور مهاجرين اين كشور گفته است “وضعيت افغانستان رو به بهبودي است، ولي تبليغات باز رسانه ها از آزادي غرب باعث شده تا اطفال و جوانان ما فريفته ي غرب شده و تصميم به مهاجرت به آن كشورها را بگيرند.”

ناكامي دولت افغانستان در از بين بردن  بسترهاي مهاجر فرستي: بعد از رخداد یازدهم سپتامبر در سال 2001 و سرنگوني طالبان بسیاری از مهاجران و پناهندگان خارجي امیدوار بودند كه زمینه بازگشت شان به ميهن فراهم گردد، اما با گذشت نزدیك به ده سال شور و اشتیاق نخستين پايدار نماند و حتي برخي از بازگشت كنندگان به كشور دوباره به خارج رفتند. در اين راستا هر چند در سالهای گذشته دولت افغانستان با سازمان ملل متحد و بعضي کشورهاي مهاجر پذير و پناهنده پذير قراردادهایي را به منظور بازگشت مهاجرين افغاني امضا كرد اما نبود بسترهاي مناسب (چون نبود كار و درآمد كافی، نبود امنیت شغلی، فراهم نبودن مسکن و سرپناه و..) در كنار ناتواني دولت افغانستان در فراهم سازي زمينه بازگشت و حضور پناهندگان و مهاجران در خارج و ايجاد زندگي نسبتا راحتی براي مهاجران چون كشورهاي مهاجر پذير و… موجب شد كه عملا شاهد تداوم موج مهاجر فرستي و پناهنده فرستي افغانستان باشيم. اين در حالي است كه نقش و تاثیر گذاری گروه های مهاجرین و پناهندگان قبلي در آینده افغانستان و کمک به بازسازی ، توسعه سیاسی و فرهنگی و رشد اقتصادی انكار ناپذير است و كابل نيز در يك دهه گذشته تلاش هاي زيادي براي حل مسله مهاجران خارجي كرده است.  حتي  گفته ميشود در ده سال گذشته نزدیک به پنج میلیون و ۷۰۰ هزار مهاجر افغان از سراسر جهان و به ویژه کشورهای همسایه به کشور بازگشته و رويكردهايي چون قرارداد های دولت افغانستان با دولتهای ميزبان برای بازگشت مهاجرين افغان، شهرك سازي براي مهاجران تشويق به بازگشت متخصصان افغان در خارج و.. مد نظر قرار گرفته است. اما با وجود اين رويكرد دولت شماری نیز دوباره از كشور گریخته يا پناهنده شده اند.  به عبارتي هر چند رسيدگي به امور مهاجرين و پناهندگان و ايجاد زمينه های بازگشت از وظايف و کارهای اساسي و مهم دولت افغانستان و جامعه ی بين المللي بوده، اما توانايي ها و امکانات دولت افغانستان و اوضاع امنيتي و سياسي کشور و بغرنجي مسائلي چون فساد و نبود كمك هاي مناسب خارجي به گونه اي است كه اكنون شاهد موج فرار مغزها از افغانستان هستيم. چنانچه جدا از هشدار هاي قبلي برخي از چهر هاي سياسي افغانستان در مورد فرار مغز ها و از دست دادن نیروهای نخبه ومتخصص در کشور در ماه هاي اخيرهم شاهد انتشار برخي خبرها در اين مورد بوده ايم. چنانچه برخي رسانه هاي خارجي و افغانستاني به عدم بازگشت 100 ديپلمات اففان به كشور، عدم بازگشت شماری ازمعلمان افغانی که ازطرف حکومت آلمان دعوت شده بودند و حتي تلاش برخي از اعضای کابینه، نمایندگان پارلمان و افسران ارشد ارتش و پلیس براي خروج اعضای خانواده خود را از افغانستان اشاره كرده اند.

چشم انداز مهاجرت و پناهندگي افغانستاني ها در آستانه سال 2014

جدا از بدبين هاي موجود در مورد اينكه هر فردي که در افغانستان فرصت پناهندگي و مهاجرت داشته باشد لحظه اي درنگ نمی کند بايد گفت بررسی عوامل مهاجرت فرستي و پناهنده فرستي در افغانستان كنوني بيانگر آن است كه با وجود آنكه در يك دهه گذشته تلاشهايي از سوي جامعه بين الملي و دولت افغانستان در مورد حل مساله مهاجرت انجام شده است همچنان زمینه کار و اشتغال در  بيشتر  استان هاي افغانستان و جود ندارد و هنوز تامین مخارج زندگی بخشي از مردم وابسته به درآمد کارگران مهاجر است. در كنار اين امر هم بايد توجه داشت كه اكنون افغانستان در آستانه سال خروج نيروهاي خارجي و بومي سازي كامل امنيت است. در اين حال همچنان به نظر ميرسد بعد امنيت  موجب بروز  نگراني و هراس عمده در مهاجر فرستي و پناهنده فرستي افغانستاني ها است. چرا كه نگرانی های از بدتر شدن اوضاع امنیتی پس از سال 2014 میلادی و گسترش قدرت گيري طالبان و حتي وقوع درگيريهاي قومي و داخلي و مذهبي پس از خروج نیروهای ناتو از افغانستان، به نوعي موجب افزايش ميل و تمايل به مهاجرت خواهد شد. در بعد اقتصادي نيز آنچه مشخص است دولت افغانستان به تنهايي نمي تواند بسترهاي اقتصادي لازمي براي جلويري از مهاجر فرستي را انجام دهد. چرا كه چنانچه سرمايه گذاري ها و كمك هاي خارجي و منطقه اي در افغانستان انجام نگيرد دولت در حل و بر طرف كردن بسترهاي اين چالش ناتوان است. با اين وجود اگر به مهمترين بعد  و متغير كنوين در آينده مهاجر فرستي و پناهنده فرستي افغانستان نگاهي داشته باشيم بايد گفت اگر افغانستان بتواند پس از سال 2014  دولتي سالم، منضبط و كارامد همراه با تضمين هاي امنيتي و اقتصادي به شهروندان خود به وجود آورد نمودار ميل به پناهندگي و مهاجرت افغانستاني ها پایین خواهد آمد. اما اگر تبليغ واقعي و يا غير واقعي ناامني و عدم ثبات اقتصادي و سياسي و حتي بروز جنگ و بی ثباتی، به همراه افزايش خشونت در كشور گسترش يابد بايد منتظر  تداوم و حتي آغاز موج نويني از مهاجرت افغانستاني ها به خارج از كشور بود.

فرزاد رمضاني بونش

فارس