ترکیه در بالکان و دریای سیاه در چارچوب همکاری کشورهای جنوب شرقی اروپا و آمریکا تعامل دارد و طبیعی است که روسیه با حساسیت نسبت به گسترش ناتو به شرق، سیستم دفاعی ناتو و استقرار رادار این سیستم در ترکیه را همواره با حساسیت پیگیری می کند.

رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه، اخیرا راهی روسیه شد تا در دیدار با ولادمیر پوتین، رییس‌جمهوری روسیه، نشست همکاری‌ های مشترک دو کشور را برگزار کند. در این نوشتار به نگاهی به چالش ها و چشم انداز روابط دو کشور خواهیم داشت.
گذشته روابط
مناسبات ترکیه و روسیه در سده های هجده و نوزده میلادی در قالب امپراطوری های عثمانی و روسیه، همواره تیره بوده است. در زمان جنگ سرد هم این دو با دیدی ایدئولوژیک به یکدیگر می‌نگریستند. پس از فروپاشی شوروی و در آغاز دهه 1990، شرایط برای بهبود روابط این دو کشور فراهم شد. در واقع روابط روسیه و ترکیه از دوران به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در سال 2002 میلادی، روندی مثبت و افزایشی داشته است.
یعنی از سال 2002، ترکیه تلاش کرد تا به سمت بهبود روابط با روسیه گام بردارد. چنانچه ترکیه توسعه روابط روزافزون خود با روسیه را مشارکت استراتژیک نامید و در چارچوب طرح همکاری های مشترک در منطقه اوراسیا، با مسکو تفاهم نامه رسمی امضا کرد که در نگاه بسیاری سال 2004 که همراه با ورود مقامات کشورها به کشور طرف مقابل بود، به نقطه عطفی در روابط آنکارا – مسکو بدل شد.
رخدادهای منطقه عربی و دگرگونی ها در سوریه، مصر، تونس و.. روابط آنکارا – مسکو را وارد دوره رکود سیاسی دوباره کرد. در این بین دامنه تنش بین مسکو و آنکارا به گونه ای شد که حتی پوتین سفر خود به ترکیه را چند بار لغو کرد و وزارت دفاع و وزارت امور خارجه روسیه، هشدارهای غیر علنی و جدی ای را متوجه آنکارا نمود. در کنار این نیز طرح استقرار موشک های پاتریوت در مرزهای ترکیه با سوریه، سرنگونی هواپیمای ترکیه توسط سوریه و… بر دامنه تنش ها میان آنکارا – مسکو افزود ولی همچنان روابط اقتصادی دو کشور تداوم داشت.
چنانچه در سفر پوتین به آنکارا نیز 11 معاهده جدید امضا شد تا تجارت دو طرف را به بیش از یکصد میلیارد دلار در سال رساند. در این بین اکنون و پس از توافق روسیه و امریکا در مورد سوریه، سفر اخیر اردوغان به روسیه می تواند تاکیدی دیگر و یا آغازی نوین بر شناخت دو کشور از شرایط نوین منطقه و جهان باشد.
متغیرهای دخیل در روابط دو دوسویه
متغیر اقتصاد: ترکیب هیات همراه اردوغان، متشکل از وزیران انرژی و اقتصاد و کارشناسان و کارآفرینان نشان می دهد که، توسعه روابط اقتصادی از جمله اولویت های سفر اردوغان به مسکو است. در واقع برخلاف دوران جنگ سرد که رویکرد حاکم بر روابط مسکو و آنکارا متاثر از اصول ایدئولوژیک بود، در سالهای اخیر روابط دو بازیگر بیشتر تحت تاثیر شرایط جدید جهانی قرار گرفته است. در این راستا مولفه هایی چند در روابط کنونی اقتصادی دو کشور دخیل است:
انرژی و همکاری هسته ای: ترک ها به دلیل موقعیت ژئوپلیتیک و نقشی که به عنوان پل ارتباطی و مسیر ترانزیت گاز و نفت خام به اروپا دارند، برای باز تعریف نقش تاریخی و جغرافیایی خود و تبدیل شدن به پل و کانون انتقال انرژی از روسیه و مناطق آسیای مرکزی و قفقاز به اروپا، تلاش های گسترده ای انجام داده اند.
در مقابل روسیه هم با در اختیار داشتن بیشترین منابع انرژی خام ( به ویژه رتبه نخست در گاز )، جهت همکاری با آنکارا گام هایی زیادی را برداشته است. که این همکاری از سال 1987 و با احداث خط لوله ترانس- بالکان آغاز و سپس با امضای موافقت نامه ساخت خط لوله‌های گاز موسوم به جریان آبی و جریان جنوبی در سالهای گذشته (ترانس- آناتولی)، زمینه انتقال گاز روسیه به ترکیه بیشتر فراهم شده است.
در واقع انرژی نقش مهمی در روابط میان دو کشور ایفا می کند و از منظر مسکو، ترکیه به عنوان مسیر انتقال انرژی هم می تواند بر وابستگی بیشتر اروپا و منطقه به منابع انرژی خام روسیه بیفزاید و هم بازار ترکیه را در تسلط کامل روسیه نگه دارد.
در همین راستا اکنون روسیه بزرگترین تامین کننده انرژی ترکیه است و این کشور 60 درصد گاز طبیعی و 30 درصد نفت مورد نیاز خود را از روسیه وارد می کند. گذشته از این نیز احداث نخستین نیروگاه هسته‌ای ترکیه در منطقه «اک کویو مرسین»، که مقدمات اجرایی آن ادامه دارد، توسط روسیه مد نظر است.
در این بین از آنجا که ترکیه در تامین هفتاد درصد از انرژی خود به خارج وابسته است مصمم است در یک دوره بلند مدت، حداقل بیست درصد انرژی برق این کشور را از طریق نیروگاه های هسته ای تامین کند. لذا ترک ها ساخت 12 نیروگاه هسته ای را تا سال 2020، در برنامه های خود دارند.
در واقع با انعقاد قرارداد احداث نخستین نیروگاه هسته ای ترکیه در 12 ماه مه 2010 توسط روسیه (که گفته می شود 22 میلیارد دلار هزینه دارد)، ترکیه با منابع اورانیوم و توریوم غنی خود می کوشد تا با همکاری روسیه، جدا از استقلال بیشتر در نیاز به واردات انرژی، دانش هسته ای را نیز کسب کند.
همکاری های تجاری و صنعتی: چهارمین نشست شورای عالی همکاری بین روسیه و ترکیه به ریاست اردوغان و پوتین در حالی در روسیه برگزار شد که همکاریهای اقتصادی- تجاری مد نظر قرار گرفت. چنان چه روسیه و ترکیه بر توسعه همکاری‌های دوجانبه و مشارکت راهبردی تاکید و اسناد همکارها به امضا رسید. همچنین امضا تفاهم نامه هایی در همکاری گمرکی میان دو کشور برای تسهیل تبادلات گمرکی، حمل و نقل، تجارت و سرمایه گذاری مشترک، ساخت انبارهای ذخیره گاز طبیعی در مخازن زیر زمینی در ترکیه و.. در حالی است که دو کشور با وجود چالش های سیاسی، مصمم به توسعه همکاری‌های صنعتی در عرصه‌های مختلف هستند.
در این بین هر چند دستیابی به هدف مسکو و آنکارا در افزایش تبادلات تجاری خود تا سال 2020 به 100 میلیارد دلار دور از ذهن می رسد، اما شرایط کنونی اقتصادی بیانگر آن است که آنان منافع اقتصادی خود را فدای اختلافات سیاسی نکرده اند.
اکنون نیز جدا از سفر سه و نیم میلیون گردشگر روس به ترکیه، حضور بازرگانان و کارفرمایان ترکی در روسیه و کارخانه‌های وابسته به کارفرمایان ترک، حجم تجارت میان دو کشور را به بیش از 30 میلیارد دلار رسانده و این امر بیانگر تثبیت روسیه در مقام بزرگ‌ترین شریک تجاری ترکیه است. این در حالی است که تا سال 2008، آلمان بزرگ‌ترین شریک تجاری ترکیه بود. در مقابل ترکیه اکنون پس از کشورهایی چون چین، هلند، آلمان و ایتالیا، هفتمین شریک تجاری بزرگ روسیه است.
متغیر همکاری های نظامی: هر چند ترکیه عضو ناتو بوده و این سازمان دشمن درجه یک مسکو است، اما روابط نظامی ترکیه و روسیه درحال گسترش است و همکاری صنایع دفاعی و تکنولوژیک نظامی دوجانبه وارد مرحله جدیدی شده است.
چنانچه اخیرا شرکت روس آبارون اکسپورت روسیه، مناقصه تولید سیستم موشکی ضد تانک ترکیه را برنده شد و ساخت و فروش آن را برعهده گرفت. این امر در حالی است که گذشته از فروش سلاح به ترکیه، همکاری نیروی دریایی دو کشور، اجرای فعالیت و عملیات مشترک در دریای سیاه، برقراری نظامی هماهنگ و مشترک عملیات امنیتی و نظامی نیز انجام می شود.
بسترهای تنش و تداوم روابط سیاسی دو کشور
پتانسیل های کنونی تنش در روابط سیاسی
ترکیه در بالکان و دریای سیاه در چارچوب همکاری کشورهای جنوب شرقی اروپا و آمریکا تعامل دارد و طبیعی است که روسیه با حساسیت نسبت به گسترش ناتو به شرق، سیستم دفاعی ناتو و استقرار رادار این سیستم در ترکیه را همواره با حساسیت پیگیری می کند. در واقع ادامه استقرار موشک های پاتریوت ناتو در مرزهای ترکیه با سوریه، ناخرسندی هایی را در روسیه موجب شده است.
ترکیه استقرار این موشک ها را در راستای دفاع از مرزهای خود قلمداد کرده ولی روسیه آن را تهدیدی برای امنیت ملی خود می داند .در بعد دیگری روسها از این مساله آگاهند که ترکیه درقبال مسائل مربوط به چچن ها، اینگوشها و دیگر مسلمانان مناطق روسیه، می تواند دخالت کرده و به گسترش جدایی طلبی در مناطق مسلمان نشین روسیه بپردازد.
در همین راستا رئیس جمهور روسیه اخیرا تاکید کرد به منظور تامین امنیت بازی های المپیک در سوچی، مسکو به دنبال گسترش همکاری‌های نزدیک با ترکیه در جهت مبارزه با تروریسم و همکاری با سازمان‌های مجری قانون و دستگاه های ویژه جهت تامین امنیت بازی‌های المپیک در سوچی است.
در مقابل ترک ها از آن هراس دارند که روسیه با تقویت کشورهای مخالف ترکیه در همسایگی آن، چالشهایی در روابط ترکیه با آنها ایجاد کند. چنانچه همواره اعتراض خود را نسبت به سیاست مسکو در فروش تسلیحات به قبرس ابراز کرده است. گذشته از این مسکو بر حمایت از نظام سوریه تاکید دارد در حالی که ترکیه خواستار سرنگونی بشار اسد، رییس‌جمهوری سوریه است.
در بعد دیگری رویکرد روسیه در سوریه و ادامه تهدیدات امنیتی در مناطق کردنشین سوریه برای ترکیه، با خشنودی این کشور همراه نیست. در این بین نیز باید گفت نگرانی دولت اردوغان از تصمیم مسکو برای تحویل موشک های اس 300 به سوریه می تواند پتانسیلی مهم برای تشدید تقابل سیاسی روسیه و ترکیه باشد. چنانچه ترک ها معتقدند که روسیه پیش از انتقال و تحویل موشک های اس 300 به سوریه از طریق تنگه های بسفر و داردانل، باید ترکیه را مطلع سازد و تهدید کرده که ترکیه حق دخالت و ضبط تسلیحات نظامی ارسالی به سوریه را دارد.
اهداف کنونی ترکیه در توجه به روسیه
ترکیه بعد از فروپاشی شوروی، تلاش کرد در حیات خلوت روسیه به کشوری الگو بدل شود. اکنون نیز ترکیه برای حضور گسترده‌تر در آسیای مرکزی و قفقاز نیازمند جلب رضایت روسیه است. در واقع اردوغان می داند بدون همکاری با کرملین، هرگونه ناامنی و بی ثباتی در منطقه باعث عدم موفقیت سرمایه گذاری ها، طرح های سیاسی و نظامی ترکیه در منطقه می گردد. لذا برای تبدیل شدن به کشوری تاثیرگذار در منطقه، با وجود اختلاف نظر های دو سو در پرونده هایی چون سوریه، گرجستان، ارمنستان و آذربایجان و… ترکیه نیازهای گوناگونی به روسیه داشته و دارد.
در بعد دیگری هر چند پیوندهای محکم بین ترکیه و آمریکا موجب افزایش نقش ترکیه در ساختارها و برنامه های امنیتی کشورهای منطقه شده است، اما شرایط بین المللی نشان می دهد که احتمال بروز مناقشات نوین در منطقه قفقاز، دریای سیاه و دریای مدیترانه، همچنان وجود دارد و تجربه بحران سوریه نشان داد که رقبای غربی به ویژه امریکایی ها، رخدادهای این منطقه را نه بر مناع ترکیه، که برمبنای منافع خود جهت دهی می کنند. لذا ترکیه باید در اندیشه تثبیت روابط با روسیه باشد.
گذشته از این نیز اکنون که حضور نظامی روسیه در حوزه خاورمیانه و شمال آفریقا اهمیت بیشتری پیدا کرده، و شرایط ژئوپولیتیک در عرصه بین المللی، متفاوت شده است، ترک ها قصد ندارند با روسها وارد رویارویی های چالش برانگیز شوند. به نظر می رسد این رویکرد ترکیه نیز هم به تبعیت از رویکرد غرب و هم به دلیل برخی نیازمندی ها به روسیه در مشکلات داخلی و منطقه ای است.
در این بین حتی ترکیه از گذشته نیز جدا از همکاری با روس ها در چارچوب سازمان همکاریهای اقتصادی دریای سیاه، به عنوان شریک گفتگو در سازمان شانگهای قرار گرفته است. در واقع هر چند هدف راهبردی ترک ها در سیاست خارجی، الحاق به اتحادیه اروپا است، اما با وجود چالش ها تلاش می کند روابط خود را با مسکو پایدار نگه داشته و مانع از تنش مدام گردد.
این امر جدا از برانگیخته نشدن روسیه و اتخاذ رویکردهایی چون افزایش ارتباط خود با پ ک ک و ایجاد چالش در روند صلح در ترکیه، می تواند تهدید غرب به همگرایی با شرق و نوعی امتیازگیری از غرب نیز باشد. در کنار این نیز با توجه به انتقادات گسترده داخلی احزاب و جریان های سیاسی ترکیه در مورد رویکرد ترکیه در سوریه، اردوغان می کوشد تا با سفر به روسیه، در بین رای دهندگان داخلی ترکیه در آستانه سال مهم 2014 محبوبیت حزب خود را افزایش دهد.
این امر در حالی است که عملا غربی ها و اروپایی ها خواسته های ترکیه را در مورد سوریه و براندازی اسد ناکام گذاشتند. در بعد دیگری ترکها بر این امیدند که با توجه به نفوذ مسکو در قبرس، آنها در روابط ترکیه و قبرس، فعالیت‌های ترکیه در حوزه انرژی در بخش شمالی قبرس، صادرات تسلیحات به جمهوری قبرس و همچنین مخالفت قبرس با ورود ترکیه به اتحادیه اروپا، به نفع ترکیه عمل کنند.
چشم‌انداز روابط مسکو- آنکارا
اکنون با سفرهای مقامات ترکیه ای به عراق و رایزنی با ایران، اردوغان، پس از توافق روسیه و امریکا در زمینه سوریه، از یک سو نوعی عقب ‌نشینی از مواضع پیشین خود در قبال سوریه را اعمال کرده و از سویی نیز دور تازه‌ای از تلاش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی را برای نقش آفرینی بیشتر انجام داده است.
در این بین هر چند اصرار روسیه بر سیاست حمایت گرایانه اش از سوریه از یک سو و اصرار ترکیه بر ادامه سیاست های ضد سوریش از سوی دیگر، روابط آنکارا و مسکو را تحت تاثیر منفی قرار داده بود، اما توسعه روابط میان ترکیه و روسیه در سال‌های اخیر به ویژه در حوزه‌های انرژی، تجارت و توریسم ( یا آنچه گاه اتحاد استراتژیک یا روابطی با ماهیت استراتژیک یاد می شود ) باعث شده تا دامنه همکاری های اقتصادی و مبادلات تجاری دو کشور لطمه نخورده و روند افزایش روابط اقتصادی تا مرز یک صد میلیارد دلار در سال متوقف نشود.
در این راستا عدم بزرگنمایی اختلافات، توجه به منافع اقتصادی و توجه به نیازمندی ها متقابل، واقعیات جدید صحنه خاورمیانه، نوع سیاست خارجی و افزایش نقش ایران و روسیه در منطقه، در کنار بازی برد – برد ایران و روسیه با امریکا و غرب در مساله سوریه باعث شده است تا آنکارا نیز در اندیشه حفظ روابط اقتصادی خود با روسیه و کاهش تنش در حوزه های سیاسی با مسکو باشد.
فرزاد رمضانی بونش
پژوهشگر و کارشناس مسائل منطقه