نواز شریف نخست وزیر پاکستان و عبداله گل رییس جمهوری ترکیه در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک ، با یکدیگر دیدار و بر تقویت همکاریهای دوجانبه تاکید کردند. اين دیدار نواز شریف و عبدا… گل در شرایطی انجام شد که اواسط ماه سپتامبر نخست وزیر پاکستان هم در دومين سفر خارجي خود پس از چين از تركيه ديدار و با مقامات ارشد دولت ترکیه دیدار و تبادل نظر کرده بود .دستاورد اين امضای موافقنامه همکاری دو جانبه در بخش های گوناگون بود. در اين نوشتار نگاهي به وضعيت روابط و بسترهاي شكل دهنده آن خواهيم داشت.

سياست خارجي تركيه و نگاه به پاكستان:
تركيه بعد از جنگ جهانی دوم سیاست خارجی خود را بيشتر معطوف به روابط با جهان غرب کرد و در چارچوب جهان دو قطبی، با عضویت در ناتو سیاست خارجی خود را تنظیم کرد. در همين حين نيز در زمان جنگ سرد، پاکستان جزو بلوک غرب محسوب می‌شد و دو كشور در پيمانهايي منطقه اي از پیمان بغداد تا اكو و سنتو با هم همكاري داشتند. در ادامه روابط در دهه هشتاد میلادی «تورگوت اوزال» نخست وزیری ترکیه به پاکستان سفر كرد. با پايان جنگ سرد در دهه 1990 اربكان نخست وزير اسلام گرا هم توجه بيشتري به همکاری با پاكستان كرد و دو كشور در مجموعه جديد «گروه دی 8» متشکل از ایران، ترکیه، پاکستان، بنگلادش، اندونزی، مالزی، مصر و نیجریه به روابط شكل نويني دادند. در دوران نوين سياست خارجي تركيه و قدرت نمايي حزب عدالت و توسعه ترکیه توجه اساس تري به پاكستان انجام شد و از سال 2009 که «احمد داوود اوغلو» سکان وزارت خارجه را در ترکیه در دست گرفت نگاه ترکیه به پاکستان بعدي ژئوپلتيك به خود گرفت. در اين راستا از يك سو ترکیه در تلاش است که ارتباطات گسترده ای با کشورهایي چون پاکستان ایجاد کند. در يك دهه گذشته جدا از حضور نیروهای ترکیه در قالب نیروهای ناتو در افغانستان تركيه تلاش كرده است تا در كنار نوع نگاه كنوني تركيه به رهبري منطقه و حتي جهان اسلام جدا از نگاه به اشتراکات دینی با پاكستان و فقدان مسئله مورد تنازع بين دو كشور روابط خود را با پاكستان به عنوان قدرتي هسته اي و مهم در منطقه جنوب آسيا و شبه قاره گسترش دهد. گذشته از اين نيز با توجه به رشد اقتصادي تركيه ظرفیت‌های اقتصادی جمعیت 180 میلیونی پاکستان بازاری است كه نمی‌توان به سادگی از کنار آن گذر كرد. علاوه بر اين ترك ها با نگاه به شرايط پاكستان و توجه اساسي مقامات و نخبگان سياسي اين كشور به الگوي تركيه ( سخنان سال گذشته یوسف رضا گیلانی نخست وزير پاكستان در مورد اينكه اينك تركیه به عنوان یك الگو و نماد دمكراسی برای جهان اسلام ظهور پیدا كرده است و ما مایل به آموختن آن از برادران تركیه ای خود هستیم ) و … تلاش مي كنند از فرصت هاي موجود بهترين استفاده را ببرند.

رويكرد پاکستان به روابط با ترکیه:
در واقع پاکستان بعد از استقلال تلاش کرده است با طرح شعارهای اسلامی هویتي متفاوت از هویت شبه قاره هند براي خود تعریف کند. لذا از آغاز، تركيه به عنوان ميرات دار امپراتوري عثماني همواره مورد احترام جنبش هاي ديني و سياسي پاكستان پس از استقلال بوده است. چنانچه جمهوری ترکیه از ۶۰ سال پیش به مثابه کشور مطلوب برای سیاستمداران پاکستانی بوده و حتي ژنرال ضیا الحق رییس جمهور وقت پاکستان، در اظهار نظری گفته بود که پاکستان حاضراست به مثابه یکی از استان‌های ترکیه در نظر گرفته شود و ژنرال پرویز مشرف نيز خود را پیرو مکتب آتاترک و ایده کمالیسم می‌دانست. ‌ در كنار اين از دلايل ديگر توجه پاكستان به تركيه توازن نیروها در شبه قاره هند است. يعني پاكستان همواره از گذشته به دنبال افزایش روابط با قدرت‌های منطقه ای چون ترکیه كه جزو بلوک غرب است بوده و بعد از افزايش روابط امريكا با هند نيز اسلام آباد به ترکیه توجه بيشتري كرده است. اين امر در حالي است كه نقش ارتش در دو كشور در چند دهه گذشته به اهميت اين روابط افزوده است. چنانچه پرويز مشرف بعد از کودتای خود ابتدا سفری به ریاض و سپس ترکیه كرد. در يك دهه گذشته پاکستان ترکیه را به سبب پیوندهای مناسب با غرب حامی سیاسی خوبي ارزيابي كرده و در دوره پنج ساله حکومت حزب مردم در پاکستان(2013-2008) هم توسعه همکاری ها با ترکیه، میانجیگری در حل اختلافات اسلام آباد و کابل، برگزاری چندین دور نشست سه جانبه ترکیه، افغانستان و پاکستان شكل جدي به خود گرفت و حتي حزب مردم از تركیه به عنوان الگو و نماد دمكراسی برای جهان اسلام ياد ميكرد. در كنار اين نيز بسياري از احزاب ديگر در پاكستان نيز نگاه هايي مثبت به آنكارا دارند. چنانچه در دو سال اخير نيز بسياري به ترکیه به منزله کانال مناسبی برای حل و فصل مشکلات پاکستان با ناتو نگريسته و مي كوشند تا از پتانسيل هاي تركيه در مورد حل مشكلات سياسي اقتصادي و حتي امنيتي خود بهره برند.

بسترهاي سياسي و ژئوپلتيك روابط:
جمهوری اسلامی پاكستان و جمهوري تركيه از ابتداي استقلال پاكستان با يكديگر رابطه داشته و عضو پيمان سنتو و همگرا با غرب بوده اند. تركیه و پاكستان از اعضای تشكیل دهنده سازمان اكو، همكاري اسلامي و عضو سازمان دی هشت هستند. تركیه در گذشته در بحران كشمیر از موضع پاكستان در برابر هند حمایت كرد و در جریان جنگ هند و پاكستان هم از نظر نظامی و سیاسی از اسلام آباد پشتيباني نمود. در مقابل اسلام آباد در بحران قبرس از تركیه حمایت كرده است. همچنين دو كشور در همسايگي مرزی با یكدیگر قرار ندارند و از لحاظ اجتماعی و سياسي داراي شكاف هاي عمده اي مذهبي نيستند.
اكنون نيز اگر به دومین سفر خارجی نخست‌وزیر پاکستان بعد از به قدرت رسیدن در این کشور به تركيه و افزايش نگاه دو كشور به توسعه روابط نگاه كنيم بايد گفت بسترهاي سياسي و ژئوپلتيك گوناگوني براي افزايش روابط بين دو كشور وجود دارد. در اين راستا به قدرت رسيدن نواز شريف در پاكستان كه معمولا داراي روابط نزديك تري به احزاب اسلامي در پاكستان است خود زمينه اي براي توجه بيشتر اسلام آباد به تركيه است. در اين حال پاكستاني ها با توجه به داعيه داري تركيه در خاورميانه ميل به افزايش روابط همه جانبه بيشتري با اين كشور دارند و مي كوشند تا در كنار گسترش روابط سياسي خود با تركيه سودهاي فراواني را در حوزه هاي گوناگون به دست آورند. اين امر در حالي است كه اگر نگاهي به اظهارات و رويكردها و رفتارهاي مقامات دو كشور در قبال يكديگر داشته باشم ميتوان گفت از يك سو اردوغان پاكستان را ‘خانه دوم’ خود توصیف كرده و سخناني همچون ( درد پاكستان درد ما ، خوشحالی آن خوشحالی ما است و …) ايراد كرده است و از سوي ديگر نيز همين رويكردها در بين مقامات پاكستاني مشاهده ميشود. در كنار اين نيز در سفر اخير نخست وزير پاكستان به تركيه رجب طيب اردوغان روابط پاكستان و تركيه را استراتژيك خواند. نواز شريف در دومين سفر خارجي خود از تركيه ديدار كرد. همچنین عبداله‌گل رئیس‌جمهور ترکیه «نشان جمهوریت» بالاترین نشان ترکیه را به نواز شریف تقدیم کرد. آنچه مشخص است اين رويكردها بيانگر روابط رو به فزاينده و توجه دو حزب حاكم مسلم ليگ و عدالت و توسعه به همكاريهاي فزاينده است. اين امر داراي چند بعد است:
نخست اينكه آنكارا درصدد رهبري كشورهاي منطقه است و تلاش ميكند در دوره نوين حكمراني نواز بر پاكستان اسلام آباد را با ديدگاه هاي خود همسو و هماهنگ كند. اين امر در شرايطي است که تركيه همچنان تلاش ميكند تا جدا از بازگشايي دفتر طالبان در تركيه با به عهده گرفتن نقش ميانجي گر در منطقه و میزبانی نشست مقامات ارشد افغانستان و پاکستان، وجهه بيشتري در عرصه سیاست بین الملل کسب و در چالشهاي افغانستان -پاكستان و همچنين پاكستان با امريكا و ناتو نقش اصلي را بازي و پرستيژ خود را ارتقا بخشد.
دوم اينكه هر چند عربستان در پاكستان و در بين احزاب و گروه هاي پاكستاني نفوذ داشته و در كنار تامين مالي آنان و نفوذ در رهبران پاكستاني و … تلاش كرده است، اما رهبران كنوني تركيه تلاش مي كنند تا با نفوذ بيشتر در پاكستان جايگزين نقش عربستان در پاكستان شوند. اين امر در شرايطي است كه با روي كار آمدن نواز شريف به عنوان حزبي اسلامي و نزديكي بيشتر وي به احزاب اسلام گرا (و دوري بيشتر وي از ايران و امريكا نسبت به حزب مردم) فرصت هاي بيشتري براي گسترش روابط بين دو كشور و رهبران دو حزب اسلام گرا در دو كشور مهم منطقه پديد آمده است.
سوم اينكه پاکستان برای ترکیه دروازه‌ای برای حضور در آسیای جنوب شرقی محسوب می‌شود. چنین سیاستی در راستای رویکرد توجه به مناطقی غیر از کشورهای پیرامونی دارای جایگاه و اولویت ویژه‌ای در دکترین ژرفای استراتژیک احمد داوود اوغلو است. در همين حين نيز پاكستان در كنار مرزهاي ايران قراردارد و تركيه مي تواند در زمان هايي از اهرم پاكستان براي تنظيم روابط خود با ايران نيز بهره جويد.

بسترهاي اقتصادي:
تركيه و پاكستان در گذشته روابط اقتصادي گسترده اي نداشته اند. چنانچه حجم روابط اقتصادي دو كشور در سال 2010 يك ميليارد دلار بوده است. اما در چند سال گذشته افزایش سرمایه‌گذاری ترکیه در بخش‌های مختلف اقتصادی پاکستان از جمله انرژی، صنعت نساجی، شهرسازی و…نيز مد نظر بوده است . چنانچه اسلام آباد و آنكارا در طول چند سال گذشته در حدود یكصد سند همكاری را به امضا رسانده اند و رهبران دو كشور نسبت به افزایش حجم تجاری دوجانبه تا دو میلیارد دلار متعهد شده اند. در واقع هر چند حجم تجارت خارجی دو کشور در دوران حکومت حزب عدالت و توسعه در ترکیه بیش از پنج برابر شده ولی یک میلیارد دلار برای دو کشوری که مجموع تجارت خارجی آنها بیش از 500 میلیارد دلار در سال است‌، رقم بسیار کمی است. لذا اكنون نيز با سفر نواز شريف، نخست‌وزير پاكستان به تركيه‌، ۱۳ توافقنامه همكاري بين آنكارا و اسلام‌آباد در بخش‌هاي آموزش و پرورش، محيط زيست، حمل ونقل، امنيتي، خدمات شهرداري، فرهنگي، تجاري، مالي و انرژي به امضاي مقامات دو كشور پاكستان و تركيه رسيده و افزايش سطح همكاریهای اقتصادی دو كشور از یك میلیارد دلار به دو میلیارد دلار مورد توجه قرار گرفته است. گذشته از اين نيز تشکیل سومین شورای عالی همکاری بین دو کشور در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۳ ، نشانگر تلاش جدي دو کشور در گسترش همكاري در اين سطح است.
همكاري هاي امنيتي و نظامي
همكاريهاي امنيتي دو كشور از دوران عضويت در سنتو وجود داشته است، اما در يك دهه اخير توجه به همكاري هاي امنيتي و نظامي بعد ديگري به خود گرفته است. چنانچه گفتگوی نظامیان عالیرتبه در سال 2002 میان ستادهای مشترک ارتش دو کشور ایجاد شده و تاکنون بيش از هشت نشست مشترك برگزار کرده است. همچنين با توجه به نقش ارتش در دو كشور ترکیه و پاکستان همکاری قوای نظامی و منافع دوجانبه در حوزه های زیادی مي تواند شكل جدي گيرد. به عنوان نمونه دو کشور در حوزه همکاری دفاعی و تبادل تجربه و اطلاعات در زمینه تجهیزات نظامی، انجام مانورهای مشترک نظامی و تولیدات دفاعی و ایجاد همکاری نظامی طولانی مدت، افزایش همکاری نظامی و تلاش های مبارزه با تروریسم تلاش هايي را انجام داده و اخيرا نيز در حوزه همکاری در تولید و انتقال فناوری محصولات دفاعی بر اساس نیازهای دو کشور، پروژه ارتقاء جنگنده های اف-16 پاکستان توسط صنایع هوایی ترکیه، تولید تجهیزات دفاعی و احتمال تولید مشترک بالگردهای جنگی و.. گام هايي را برداشته اند.در كنار اين امر نيز بايد به صادرات دفاعي و نظامي تركيه به پاكستان هم توجه كرد.

آينده روابط:
در ترکیه از کشور پاکستان تحت عنوان کشور دوست و برادر یاد می‌شود‌. در اين بين نزدیکی بین دو کشور بیش از وجه اقتصادی شامل وجوه سیاسی و امنیتی نيز می‌شود . در واقع دو کشور تركيه و پاكستان همسایه نیستند، زمینه‌های اختلاف چندانی ندارند و همکاری هاي دو كشور مي تواند بسترهايي براي اتحاد استراتژیک،‌ پایدار و همیشگی به وجود آورد و ظرفیت‌های همكاري دو جانبه و چند جانبه براي توسعه روابط بين دو كشور را گسترش دهد و روابط تجاری سياسي امنيتي و نظامي پاکستان و ترکیه را با رشد چشم گيري روبرو سازد. اين امر در شرايطي است كه احزاب حاكم در دو كشور اسلام گرا بوده و محورهاي مشترك گوناگوني براي همكاري دارند بنابراين با توجه به ميل دو طرف به دو كشور تلاش ميكنند تا ابعاد روابط خود را در سطوح مختلف اقتصادي، سياسي ، نظامي و امنيتي توسعه دهند.

فرزاد رمضاني بونش
پژوهشگر و كارشناس مسائل منطقه اي