توافق‌نامه ساخت راه‌آهن ترکمنستان، افغانستان و تاجیکستان در نشست رهبران سه کشور در ماه مارس سال جاری در عشق‌آباد پایتخت ترکمنستان به امضا رسید و رهبران ترکمنستان، تاجیکستان و افغانستان در پایان این نشست یادداشت تفاهمي در جهت ساخت راه‌آهن ترکمنستان، افغانستان و تاجیکستان امضا کردند. این خط آهن که حدود ٤٠٠ کیلومتر طول دارد، از منطقه ي «آتا مراد» ترکمنستان آغاز می‌شود و از راه استان هاي «فاریاب» و «قندوز» در شمال افغانستان، به تاجیکستان وصل می‌شود. بخش تاجیکستان 50 کیلومتر طول خواهد داشت و از منطقه کولخوز آباد تا پنج پایین در مرز افغانستان کشیده می شود. در افغانستان ا عبور از شيرخان بندر و ولايات کندز و بلخ، مناطق آقینه و اندخوی افغانستان به ترکمنستان وصل ميگردد. اخيرا نيز رئیس جمهور ترکمنستان همزمان با بهره‌برداری از راه‌آهن قزاقستان-ترکمنستان، دستور آغاز ساخت راه‌آهن تركمنستان به تاجیکستان از راه افغانستان را صادر و قرار است عملیات ساخت راه‌آهن ترکمنستان-افغانستان-تاجیکستان در تير ماه و يا تابستان سال جاری آغاز شود. اينك با نزديك تر شدن به زمان ساخت اين كريدور مهم نگاهي به اهميت و پيامدهاي مهم اين خط آهن استراتژيك داريم:
اهداف سياسي سه كشور از خط آهن تركمنستان–افغانستان–تاجيكستان
نگاه تاجيكستان: پیشنهاد ساخت راه‌آهن تركمنستان–افغانستان–تاجيكستان از سوی رحمان رئيس جمهور تاجيكستان مطرح و سپس رئیس جمهوری ترکمنستان از آن حمایت کرده بود. در واقع از گذشته نيز دوشنبه در زمینه اجرا و ساخت شبکه راه‌آهن بین ایران-افغانستان-تاجیکستان و ترکمنستان– افغانستان–تاجیکستان تلاش كرده بود و مقامات اين كشور بارها بر خروج كشور از وضعيت كنوني ارتباطي تاكيد كرده بودند. تلاش تاجیکستان برای ایجاد یک کریدور حمل و نقل زمینی و احداث راه‌آهن از راه خاک افغانستان به ترکمنستان در حالي پيگيري ميشود كه اين كشور با افزايش فشارهای ازبکستان در بیش از 10 سال اخیر مواجه بوده است. همين امر موجب تمايل گسترده و اعلام آمادگی کامل تاجیکستان در جهت اجرای همه مراحل لازم برای اجرای طرح راه آهن مذكور و نمايانگر تلاش دوشنبه برای خروج از بن‌بست ارتباطی است . يعني در حالي كه خط آهن برای هر سه كشور تركمنستان افغانستان و تاجيكستان اهميت دارد برای تاجيكستان مهمتر است. دليل اهميت بيشتر اين است كه تاجيكستان از يك سو به آبهای آزاد راه ندارد و از سويي (جدا از راه چين كه با مشكلات طبيعي و كوهستاني بودن روبرو است و راه ازبكستان كه با فشارهاي سياسي همراه است يكی از نزديكترين راه های تردد به آبهای آزاد از راه تركمنستان و افغانستان است. در اين راستا اين خط آهن ميتواند تاجيكستان را به گونه مستقيم به افغانستان و غير مستقيم به ايران ( به عنوان دو كشور فارسي زبان ) وصل كند. همچنين از نياز سياسي تاجيكستان به ازبكستان و روسيه بكاهد.
رويكرد افغانستان: افغانستان يكي از فقرترين كشورها در زمينه بهره گيري از راه آهن است. اين كشور محصور در خشكي تلاش ميکند شبکه‌ی حمل و نقل ريلي را در سراسر کشور توسعه دهد. چنانچه اکنون در بيشتر استانهاي مرزي اين کشور طرح هايي در مورد اتصال به شبکه راه آهن كشورهاي همسايه وجود دارد. در واقع ساخت راه آهن تركمنستان، افغانستان و تاجيكستان با وجود طرح هايي در زمينه راه آهن هرات – مشهد، نيمروز – زاهدان، فراه – زابل، جلال‌آباد – پيشاور، قندهار – كويته، حيراتان، شيرخان بندر و… ميتوانند در كنار گذار از بن بست هاي ارتباطي اهميت و موقعيت استراتژيکي افغانستان را بالا برده و اتصال آن به کشورهاي همسايه ايران، پاكستان، ترکمنستان، ازبكستان و تاجيكستان و سپس با هند، چين، روسيه و آب‌هاي آزاد و كشورهاي جهان را فراهم تر كند و به پيشرفت اقتصادي بيانجامد. در اين راستا ساخت خط آهن جدید، افزون بر آنکه ترکمنستان و تاجیکستان را به هم وصل می‌کند، امکان دسترسی افغانستان به شبکه‌ی خط آهن آسیای میانه و اروپا را نیز افزایش می‌دهد.
اهداف تركمنستان: در سالهاي اخير با توجه به افزايش درآمد هاي صادراتي و گازي تركمنستان اين كشور تلاش كرده است تا با تقويت زيربناهاي اقتصادي روابط خارجي خود را با همه كشورها گسترش دهد. در اين حال از آنجا كه تركمنستان كشوري بسته است اين كشور تلاش كرده تا راه هاي ارتباط بيشتري را ايجاد كند. در سالهاي اخير نيز جدا ا متنوع كردن مسيرهاي صادراتي خود راه آهن هايي را به قزاقستان، چين و اكنون افغانستان و تاجيكستان مد نظر داشته است. اكنون نيز مقامات تركمن نيز افزايش ارتباطات ريلي خود با كشورهاي همسايه را خارج شدن بيشتر از دامنه نفوذ روسيه مي پندارند. چنانچه رئیس جمهور ترکمنستان با پشتیبانی از ابتکار عمل برای ساخت راه‌آهن ترکمنستان-افغانستان-تاجیکستان این طرح را گامي مهم و به موقع در تقویت همکاری‌های بین‌المللی دانست .
پيامدهاي اقتصادي خط آهن تركمنستان–افغانستان–تاجيكستان:
يكي از معيار‌هاي مهم توسعه يافتگي ملي گسترش صنعت حمل و نقل است. گسترش خطوط راه آهن علاوه بر دستاورهاي سياسي، در ساير بخش ها هم پيامدهايي را در پي دارد. چرا كه راه آهن و افزايش حمل و نقل ميتواند توسعه اقتصاد ملي را به ارمغان آورد و موجب افزایش مبادلات تجاری، گردشگری، توسعه اقتصادی ملي گردد. در بعد فراملي هم با توجه به ضریب بالای ایمنی ، ارزان بودن و کاهش آلودگی محیط زیست در بهره وري از خطوط آهن راه اندازی خط آهن سه جانبه بهترین شرایط را برای دسترسی به خلیج فارس، کشورهای آسیای جنوبی، روسیه، کشورهای اروپایی و آسیایی و ترانزیت کالا توسط سه كشور فراهم ميكند. بايد دانست كه با راه‌اندازی خط آهن مذکور، زمان حمل و نقل و ترانزیت کالا از راه ايران به تاجيكستان و ايران به چين و آسياي مركزي را كاهش داده و دسترسي اقتصادي وارداتي و صادراتي سه كشور به هم و كشورهاي محيط پيراموني چون هند ايران و… را بيشتر و به صرفه تر ميكند. يعني همچنان كه در سالهاي گذشته خط آهن تجن – سرخس -مشهد و بافق_مشهد از هزينه هاي هاي ريلي كشورهاي آسياي ميانه در دسترسي به خليج فارس، هند و… كاست اين خط هم ميتواند باعث كاهش هر چه بيشتر هزينه ها و كاهش تاثير گذاري چالش هاي سياسي بر روابط اقتصادي گردد. در كنار اين اين خط مي تواند تاثير گسترده اي در رشد روابط بازرگاني دو جانبه ( به عنوان نمونه تاجيكستان و تركمنستان ) و روابط سه جانبه كشورهاي مسير داشته باشد و به اقتصادهاي محلي و استاني هم كمك فراواني كند. اين امر بويژه در مورد افغانستان بارز تر است. چرا كه راه اندازي اين خط آهن و اتصال آن به شمال افغانستان، افزون بر اينكه استان های مركزي را از بن‌بست اقتصادي خارج كرده و در مسير ترقي و توسعه استان هاي شمالي هم تاثير زيادي دارد . همين امر موجب شده است تا حامد کرزی، رئیس جمهور افغانستان با پشتیبانی کامل از این طرح، ایجاد خط راه آهن تاجيكستان- افغانستان- تركمنستان را داراي نقش مهمی در رشد اقتصاد ملی کشور افغانستان ارزيابي كند.
تاثير بر همكاريهاي منطقه اي:
سه كشور تاجيكستان، افغانستان و تركمنستان در بسياري از سازمان هاي بين المللي همچون اكو، همكاري اسلامي و.. حضور مشتركي دارند. لذا اين خط آهن با توجه به پيامدهاي منطقه اي و فرامنطقه اي آن بر رشد همكاريهاي منطقه اي سه كشور تاثير گذار است. چنانچه این نوع همکاری ها نیز در سطح همکاری های سازمان اکو نیز تاثیر مثبت دارد. چرا كه وقتي همكاري بين تركمنستان افغانستان و تاجيكستان به عنوان سه عضو سازمان اکو گسترش يابد، منافع آن برای همه کشورهای منطقه خواهد بود. جدا از اين يكي از ويژگي هاي جمهوري هاي سه گانه دخيل در اين طرح راه آهن محصور بودن در خشكي است، اما اين راه آهن با توجه به اتصال راه آهن تركمنستان به روسيه و ايران سه كشور را به خليج فارس، آسيا جنوبي و خاوردور نزديك تر كرده و به نوعي پل دوستی بین آسیا و اروپا هم هست. اين امر زماني اهميت بيشتري مي يابد كه بدانيم اخيرا خط آهن ايران تركمنستان و قزاقستان گشايش يافت و امکان ارتباط نزدیک جمهوری‌های آسیای میانه با آبهای آزاد و اتصال به كريدور ترانزيت بين‌المللي شرقي- غربي و تقويت مناسبات اقتصادي و رشد و گسترش اقتصادي منطقه را سبب شده است. در بعد ديگري اين خط آهن در كنار تاثيرات ژئوپلتيك و سياسي نوين نمي تواند تهديد كنده جدي منافع ملي كشورهاي منطقه باشد. چرا كه هر چند اين خط آهن عملا با دور زدن ازبكستان و كاهش نقش كليدي آن در فشار به همسايگان اهميت ترانزيتي يكي از مهمترين بازيگران در منطقه آسياي مركزي را كاهش و از اتكاي تاجيكستان افغانستان و تركمنستان به خطوط ريلي ازبكستان مي کاهد، اما پيامدهاي منفي اي سياسي ديگري براي اين كشور ندارد. علاوه بر اين افزايش همكاري هاي ریلی بین تركمنستان با تاجيكستان و افغانستان مانعی برای توسعه مناسبات بازرگانی این کشورها با سایر کشورهای منطقه نخواهد داشت و گسترش همکاری های ریلی بین کشورهای منطقه هم با منافع روسيه در تعارض نيست. همچنين هندي ها نیز حتما از ساخت این خط جدید راه آهن استقبال خواهند كرد. چرا كه هندي ها با اين خط دسترسي بهتري به تاجيكستان و افغانستان از راه ايران خواهند داشت. در بعد ديگر داستان هر چند به نظر ميرسد كه چيني ها بنا به كوهستاني بودن مرز با تاجيكستان به راه آهن مشترك با قرقيزستان، ازبكستان و تركمنستان نظر دارند، اما مسلما طرح سه جانبه راه آهن تاجيكستان افغانستان و تركمنستان برخلاف منافع ملي آنها نيست.
افزايش جايگاه ايران در منطقه:
در دو دهه اخير نگاه آمریکا به دور زدن ايران در طرح هاي مهم اقتصادي و ژئولتيك افزايش يافته است و در سالهاي اخير نيز طرح پروژه جاده ابریشم نوين (ویژگی اصلی اين طرح پيوند آسیای مرکزی به آسیای جنوبی بدون حضور ايران است). براي دور كردن كشورهاي منطقه از نقش مركزي ترانزيتي ايران مورد توجه بوده است. چنانچه مخالفت رابرت بلیک، معاون وزیر خارجه ایالات متحده آمریکا با اجرای طرحهای ساخت خط راه‌آهن از کاشغر (چین) به هرات (افغانستان) و به ايران دلیل این ادعا است. در اين حال راه اندازي خط آهن تاجيكستان افغانستان و تركمنستان هر چند به گونه مستقيم به ايران مرتبط نيست و ايران در اين طرح حضور ندارد، اما با توجه به اينكه راه آهن خواف هرات در دست ساخت بوده و راه آهن تركمنستان نيز به ايران وصل است راه آهن تركمنستان افغانستان و تاجيكستان مي تواند به تقويت نقش ايران در منطقه كمك كند. چرا كه با وجود برتري هاييدر حوزه امنیت ترانزیت و عبور محموله اي ترانزيتي حدود 160 کشور جهان از طریق خاک خود است از يك سو درآمدهاي ترانزيتي ايران افزايش مي يابد و از سويي به ناكامي سیاست همه چیز بدون ايران در سطح آسیای مرکزی و قفقاز اشاره ميكند. اين رويكرد در حالي است كه ايران نيز ساخت راه آهن ايران افغانستان تاجيكستان و چين را مد نظر دارد و وصل آن با اين خط آن مي تواند به حضور و نفود ايران در منطقه كمك شاياني كند.
فرزاد رمضاني بونش / پژوهشگر مسائل منطقه
