اما در سوی دیگر و از منظری از یک سو فرهنگی و از سویی دیگر جامعه شناسانه وضعیت زنان را در درازای تاریخ وضعیتی متفاوت با آن چه مردان در آن به سر برده اند می بینیم و به تبع آن وضعیت زنان اندیشمند و هنرمند نیز به همان اندازه متفاوت است. این تفاوت ناشی از تبعیض همواره تاریخ نسبت به زنان می شود و البته این مسأله منحصر به این جغرافیای فرهنگی نیز نمی گردد و در مورد همه کشورهای دنیا با توجه به جغرافیای سیاسی امروز می توان آن را تعمیم داد اما به گونه های متفاوتی. تفاوت هایی که باید آن ها را هم از جنبه جغرافیایی و هم از رهگذر تاریخی و فرهنگی مورد بررسی قرار داد که از حوصله این گذر کوتاه بیرون است.

اما با وصف این رویکرد تبعیض آمیز جنسی در جغرافیای خود هم در گذشته های دور و هم در دوران معاصر شاهد درخشش چهره هایی از بین زنان بوده ایم که بدیهی است اگر شرایط اجتماعی متفاوتی با آن چه در طول تاریخ این جغرافیا در آن نفس کشیده است می داشتیم ممکن بود امروز برگ برنده ای که در دست مردان قرار دارد در دست زنان می بود و یا حداقل این که در جنبه های مختلف سیاسی اجتماعی و فرهنگی آن ها را دوشادوش مردان می دیدیم.

وقتی صحبت از بزرگان ادب پارسی به میان می آید در اکثر موارد مهستی گنجوی نام شناخته شده ای نیست با وصف این که شاید بتوان از او بعد از حکیم عمر خیام به عنوان دومین رباعی سرای بزرگ ادبیات پارسی نام گرفت و در نوعی از شعر به نام شهر آشوب اوستادی مسلم بود که در آن به نام پیشه ها و توصیف مشاغل مختلف پرداخته می شود. و حتی عده ای او را بینانگذار این شیوه شعر در ادب پارسی می دانند.

صحاف پسر که شهره آفاق است

چون ابروی خویشتن به عالم طاق است

با سوزن مژگان بکند شیرازه

هر سینه که از غم دلش اوراق است

رفائیل حسینوف در مقدمه ای که بر گزیده رباعیات مهستی در سال 1985 میلادی نگاشته است اشاره ای به این نکته دارد که تعداد معدودی از اشعار مهستی امروز در اختیار ما قرار دارد:

«…ولی متاسفانه تمام اشعار او که سراسر عمر خود را صرف سرودن آن ها نموده است به دست ما نرسیده، فقط اکنون قسمت کوچکی از میراث ادبی او که بیش از سی صد رباعی و چند قطعه و غزل نمی باشد توسط نوشته هایی که در صفحات نسخ خطی گوناگون تذکره ها و مجموعه های مختلف شعر قید شده است به عالم دانش معلوم است.»

آن چه مسلم است بر زنان در طول تاریخ نارواهای فراوانی رفته است و آن چه در این بین از همه دردآور تر است ضربه ایست که از این کردار بر پیکر هنر، اندیشه و دانش فرود آمده است. زنان بزرگ زیادی در درازای تاریخ متولد شدند اما کوچک درگذشتند بی این که مجالی برای ابراز توانمندی های شان در خدمت به جامعه بشری پیدا کنند و عده ای هم که مجالی یافتند در صفحات تاریخ یا از یاد رفتند و یا این که مقام در خورد و شایسته خویش را نیافتند و نام شان آلوده به هزار تهمت و افترا شد و یا آثارشان که حاصل عرق ریزی روح بود امانتداری مناسب نیافت تا به دست امروزیان و آیندگان برسد. تا جایی که اگر امروز در تاریخ این جغرافیای فرهنگی به دنبال زنان سرآمد و نخبه بگردیم و از رابعه و مهستی بگذریم حتی ممکن است نام شان به تعداد انگشتان یک دست هم نرسد و باید بعد از هزاران سال تاریخِ علم، فلسفه، هنر و ادبیات با عصیان فروغ به دنبال شعر و نگرش رسمی زنانه بگردیم.

اما مهستی گنجوی که بود و چه کرد

مهستی گنجوی شاعر قرن پنجم و ششم هجری و یکی از زنانی بود که تا اندازه ای توانست از سرکوب تاریخی، اجتماعی و فرهنگی ما در امان بماند. او با حمایت پدرش از چهارسالگی قدم به مکتب خانه گذاشت. مهستی تار، عود و چنگ را به خوبی می نواخت. معشوقش پور خطیب گنجه بود که در آثار به جا مانده اش از او به صراحت یاد شده است. در شعرهایش از تمام چیزهایی که در آن دوره مردان به خود جرأت می دادند حرف بزنند صحبت شده و حتی گاهی از این نیز پا را فراتر گذاشته است. نگاه یک زن در قسمت زیادی از آثارش به وضوح نمایان است و عصیان اش در مقابل قراردادهای رایج اخلاقی- اجتماعی قابل ستایش است؛ مسأله ای که حتی تا به امروز برای عده زیادی از مردم سرزمین های ما و حتی اهل تحقیق و ادبیات پذیرنده نیست. وی با جسارتی با معشوقش حرف می زند که حتی اگر چنین جسارتی در آثار مردان بزرگ تاریخ ادبیات پارسی مشاهده شود به دلیل نام و شهرت شاعر عده ی زیادی چنین آثاری را با محک عرفان می سنجند:

برخيز و بيا که حجره پرداخته ام

وزبهر تو پرده ای خوش انداخته ام

با من به کبابی و شرابـــی در ساز

کاين هر دو ز ديده و ز دل ساختــه ام

شبها که بناز با تو خفتم همه رفت

دُرها که به نوک مژه سفتـــــــم همه رفت

آرام دل ومونس جانـــــــــم بودی

رفتـــــی وهر آنچه با تو گفتم همـــه رفت

بدیهی است چنین سخنی در چنین سرزمینی و با چنین فرهنگ و آیینی از زبان یک زن آن هم حدود هزار سال پیش از امروز هم برای عوام و هم برای خواص قابل قبول نیست به این دلیل که خواص هر جامعه ای در واقع شکل دهندگان پایه های فکری آن جامعه برای عوام اند و از دل این عوام برخواسته اند برای استحکام پایه های اخلاقی و اجتماعی آن ها نه چیزی دیگر و این حرف بوی عصیان، بوی شورش و بوی انقلاب می دهد. تنها درد دل عاشقی با معشوقش نیست بلکه به سخره گرفتن تابوهای اجتماعی است با طنزی پنهان در درونی ترین لایه های اثر و تیشه زدن است به ریشه قراردادهایی که مردم قرن هاست آن ها را پذیرفته اند و نه برای خود که برای آن ها زیسته اند. حدود هزار سال پس از این شعر از زبان فروغ می شنویم:

معشوق من

با آن تن برهنه ی بی شرم

بر ساق های نیرومندش

چون مرگ ایستاد

خواندن این شعر نه تنها چند ده سال پیش بلکه همین امروز موی را بر اندام کسی که این جغرافیای فرهنگی را به خوبی می شناسد راست می کند. شمشیر بر هنجار اجتماعی کشیدن در چنین جوامعی به معنای خودکشی است اما با تأکید باید گفت این شمشیر توسط فروغ یک هزاره پس از مهستی فرود آمد. و این جاست که جفای تاریخ بر حق مهستی و مهستی ها چهره اش را بیشتر از هر وقت دیگری می نمایاند و حتی جرقه این فکر را در ذهن می زند که تاریخ فرهنگی ما نیاز به یک خانه تکانی اساسی دارد و عده ای را می طلبد تا با ذره بین تحقیق جدای از همه وابستگی های ممکن نگاه نقادانه ای بر آن داشته باشند و ریز و درشت گذشته را یک بار دیگر بررسی کنند. از ناروایی ها پرده بردارند، تعریف ها، تحریف ها و تبعیض ها را بازنمایی کنند و چهره این فرهنگ را که از زاویه هایی غبار گرفته به نظر می رسد گرد روبی نمایند.

مهستی و خیام از نگاه پایگاه فکری و فلسفی شباهت های زیادی به هم داشتند. سرخوشی خیام در رباعیاتش امروز شهره آفاق است و در رباعیات مهستی نیز ردپای همین سرخوشی را به وضوح می توان دید. از نگاه فکری و فلسفی نیز شباهت این دو به حدی است که بعضی از رباعیات مهستی را در جمع رباعی های خیام و از خیام را در جمع رباعی های مهستی می توانیم ببینیم.

جسارت مهستی گنجوی چیزی نبوده که باید یک هزاره پس از او به دلایل جنسیتی و اصلاح طلبی وی در پشت جدار زمختی از گرد و غبار تعصب و خشک مغزی پنهان بماند.

ما را به دم پير نگه نتوان داشت

درحجره ی دلگير نگه نتوان داشت

آنرا که سرزلف چو زنجيــــر بود

درخانه به زنجير نگه نتوان داشـت

روح الامین امینی