روز اول ماه فروردین که رسیدن آفتاب است به نقطه اول حمل. (غیاث اللغات) روز اول فروردین که رسیدن آفتاب به برج حمل است و ابتداء بهار است و این را نوروز کوچک و نوروز عامه و نوروز صغیر گویند، و نیز ششم فروردین ماه روز خرداد که نوروز بزرگ و نوروز خاصه گویند. (رشیدی) (از جهانگیری) به معنی روز نو است، و آن دو باشد، یکی نوروز عامه و دیگری نوروز خاصه، ونوروز عامه روز اول فروردین ماه است که آمدن آفتاب به نقطه اول حمل باشد و رسیدن او به نقطه اول بهار است. گویند خدای تعالی در این روز عالم را آفرید و هرهفت کوکب در اوج تدویر بودند و اوجات همه در نقطه اول حمل بود، در این روز حکم شد که به سیر و دور درآیند و آدم علیه السلام را نیز در این روز خلق کرد، پس بنابراین این روز را نوروز گویند و بعضی گفته اند که جمشید که او اول جم نام داشت و عربان او را منوشلخ میگویند سیر عالم می کرد چون به آذربایجان رسید، فرمودتخت مرصعی بر جای بلندی رو به جانب مشرق گذارند و خود تاج مرصعی بر سر نهاده بر آن تخت بنشست، همین که آفتاب طلوع کرد و پرتوش بر آن تاج و تخت افتاد شعاعی در غایت روشنی پدید آمد، مردمان از آن شاد شدند و گفتند این روز نو است، و چون به زبان پهلوی شعاع را شید می گویند این لفظ را بر حکم افزودند و او را جمشیدخواندند و جشن عظیم کردند و از آن روز این رسم پیداشد. و نوروز خاصه روزی است که نام آن روز خرداد است و آن ششم فروردین ماه باشد و در آن روز هم جمشید بر تخت نشست و خاصان را طلبید و رسمهای نیکو گذاشت و گفت خدای تعالی شما را خلق کرده است، باید که به آب های پاکیزه تن را بشوئید و غسل کنید و به سجده و شکر او مشغول باشید و هر سال در این روز به همین دستور عمل نمایید، و این روز را بنابراین نوروز خاصه خوانند. (برهان قاطع) (از رشیدی) (از جهانگیری) (آنندراج) و گویند اکاسره هر سال از نوروز عامه تا نوروز خاصه که شش روز باشد حاجت های مردمان را برآوردندی و زندانیان را آزاد کردندی و مجرمان را عفو فرمودندی و به عیش و شادی مشغول بودندی، و معرب آن نیروز است. (برهان قاطع) (از جهانگیری) (آنندراج) این روز را در نزد پادشاهان عجم و یزدانیان ایران شرف هاست، گویند در آن روز ایجاد و انشاء خلق شده و سعدتر از ساعات آن روز ساعت تحویل شمس است به حمل… و سبب حرمت این روز راوجوه گفته اند: یکی آن است که در عهد تهمورس آیین و مذهب صابئیه رواج و رونق تمام داشت، چون شاهنشاهی به جمشید رسید تجدید آئین ایزدپرستی کرده… و نامید این روز را نوروز و عید گرفت… و گویند در این روز نیشکر به دست جمشید شکسته شد و از آن خورده شد و آبش معروف و مشهور گردیده و شکر از آن ساختند، بنابراین در روز نوروز خوردن شکر رسم شده و از آن حلویات ساختند و خوردند و هنوز آن رسم برقرار است. (انجمن آرا)

جشن نوروز یا عید نوروز یا جشن فروردین یا جشن بهار یا بهار جشن : بزرگترین جشن ملی ایرانیان است که از نخستین روز فروردین، ماه اول سال شمسی، آغاز شود. جشن نوروز و مهرگان دو جشن بزرگ آریائیان بوده است، ایرانیان قدیم (پیش از عهد ساسانی و به هنگام تدوین بخش اول اوستا) جشن نوروز را ظاهراً دراول بهار هر سال و آغاز برج حمل برپا می داشتند. در دوره ساسانیان موسم این جشن با گردش سال تغییر می کرد و در آغاز فروردین هر سال نبود، بلکه مانند عید اضحی و عید فطر، مسلمانان در فصول مختلف سال گردش می کرد. در نخستین سال تاریخ یزدگردی مبداء جلوس یزدگرد واپسین شاه ساسانی جشن نوروز مصادف بود با شانزدهم حزیران رومی (ماه ژوئن فرنگی) و تقریباً در اوائل تابستان. از آن پس هر چهار سال یک روز این جشن عقب تر ماند و در حدود سال ۳۹۲ ه. ق. نوبت جشن نوروزی به اول حمل رسید و در سال ۴۶۷ ه. ق. نوروز به بیست وسوم برج حوت افتاد، یعنی ۱۷ روز مانده به پایان زمستان. در این سال به فرمان سلطان جلال الدین ملک شاه سلجوقی ترتیب تقویم جلالی نهاده شد و بر اساس آن موقع جشن نوروزی در بهار هر سال مقارن تحویل آفتاب به برج حمل تثبیت شد و بدین منظور مقرر شد که هر چهار سال یک روز بر تعداد ایام سال بیفزایند و سال چهارم را ۳۶۶ روز حساب کنند و پس از هر ۲۸ سال – یعنی گذشتن هفت دوره چهارساله – چون دوره چهارساله هشتم فرارسد به جای آنکه به آخرین سال این دوره یک روز بیفزایند، این روزرا به نخستین سال دوره بعد یعنی دوره نهم اضافه کنند. بدین ترتیب سال جلالی نزدیکترین سال های جهان شد به سال شمسی حقیقی که ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و۴۶ ثانیه است.
پیدایش و تسمیه نوروز : ایرانیان باستان جشنی داشته اند به نام فروردگان [ فروردیان ] و آن ده روز طول می کشیده، فروردگان که در پایان سال گرفته می شد ظاهراً در واقع روزهای عزاو ماتم بوده نه جشن و شادی، چنانکه بیرونی راجع به همین روزهای آخر سال در نزد سغدیان گوید: در آخر ماه دوازدهم «خشوم» اهل سغد برای اموات قدیم خود گریه ونوحه سرائی کنند و چهره های خود را بخراشند و برای مردگان خوردنیها و آشامیدنیها گذارند. (آثار الباقیه ص ۲۳۵) و ظاهراً به همین سبب جشن نوروز که پس از آن می آمد علاوه بر آنکه روز اول سال محسوب می شده روز شادی بزرگان بوده است (گاه شماری صص ۷۳ – ۷۷) فردوسی که بدون شک مواد شاهنامه خود را معالواسطه از خداینامک و دیگر کتب و رسایل پهلوی اتخاذ کرده، اندر پادشاهی جمشید گوید:
به فر کیانی یکی تخت ساخت
چه مایه بدو گوهر اندرنشاخت
که چون خواستی دیو برداشتی
ز هامون به گردون برافراشتی
چو خورشید تابان میان هوا
نشسته بر او شاه فرمانروا
جهان انجمن شد برِ تخت اوی
فرومانده از فره بخت اوی
به جمشید بر گوهر افشاندند
مر آن روز را روز نو خواندند
سر سال نو هرمز فَرْوَدین
برآسوده از رنج تن دل ز کین
بزرگان به شادی بیاراستند
می و جام و رامشگران خواستند
چنین روز فرخ از آن روزگار
بمانده از آن خسروان یادگار.
از این داستان برمی آید نوروز را به معنی روزنو و تازه یعنی روزی که سال نو بدان آغاز گردد، می دانسته اند. ابوریحان گوید: از رسم های پارسیان نوروز چیست ؟ نخستین روز است از فروردین ماه و زین جهت روز نونام کردند زیراک پیشانی سال نو است. (التفهیم چ همائی ص ۲۵۳) درباره پیدایش نوروز افسانه های بسیار نقل شده که هرچند اساطیر است اما تواتر آن اخبار وجه تسمیه نوروز و همچنین قدمت انتساب آن به اعصار آریائی نیک آشکار می گردد.
آداب جشن نوروز: به طورکلی از مراسم نوروز در دربار شاهنشاهان هخامنشی و اشکانی اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما از آداب برگذاری جشن نوروز در عهد ساسانیان اطلاعات گرانبهائی موجود است، اینک خلاصه ای از آن : در بامداد نوروز شاهنشاه جامه ای که معمولاً از برد یمانی بود بر تن می کرد و زینتی بر خوداستوار می فرمود و به تنهائی در دربار حاضر می شد و شخصی که قدم او را به فال نیک می گرفتند بر شاه داخل می شد. خیام گوید: آئین ملوک عجم از گاه کیخسرو تا به روزگار یزدجرد که آخر ملوک عجم بود چنان بوده است که در روز نخست کس از مردمان بیگانه موبد موبدان پیش ملک آمدی با جام زرین پُرمی، و انگشتری و درمی و دیناری خسروانی و یک دسته خوید سبز رسته و شمشیری و تیر وکمان و دوات و قلم و اسبی و غلامی خوبروی، و ستایش نمودی و نیایش کردی او را به زبان پارسی به عبارت ایشان. چون موبد موبدان از آفرین بپرداختی پس بزرگان دولت درآمدندی و خدمت ها پیش آوردندی. آفرین موبد موبدان به عبارت ایشان : «شها، به جشن فروردین، به ماه فروردین، آزادی گزین، به روان و دین کیان، سروش آورد تورا دانائی و بینائی به کاردانی، و دیر زی و با خوی هژیر، و شاد باش بر تخت زرین، و انوشه خور به جام جمشید و رسم نیاکان در همت بلند و نیکوکاری و ورزش و داد و راستی نگاه دار، سرت سبز باد و جوانی چو خوید، اسبت کامکار و پیروز، و تیغت روشن و کاری به دشمن، وبازت گیرا و خجسته به شکار، و کارت راست چون تیر، وهم کشوری بگیر نو، بر تخت با درم و دینار، به پیشت هنری و دانا گرامی و درم خوار، و سرایت آباد و زندگانی بسیار». چون این بگفتی چاشنی کردی و جام به ملک دادی، و خوید در دست دیگر نهادی و دینار و درم در پیش تخت او بنهادی، و بدین آن خواستی که روز نو و سال نو هرچه بزرگان اول دیدار چشم بر آن افکنند تا سال دیگر شادمان و خرم با آن چیزها در کامرانی بمانند و آن بر ایشان مبارک گردد، که خرمی و آبادانی جهان در این چیزهاست که پیش ملک آوردندی. (نوروزنامه ص ۱۸) درهر یک از ایام نوروز پادشاه بازی سپید پرواز می داد و از چیزهائی که شاهنشاهان در نوروز به خوردن آن تبرک می جستند اندکی شیر تازه و خالص و پنیر نو بود، و در هر نوروزی برای پادشاه با کوزه ای آهنین یا سیمین آب برداشته می شد، در گردن این کوزه قلاده ای قرار می دادند از یاقوتهای سبز که در زنجیری زرین کشیده و بر آن مهره های زبرجدین کشیده بودند، این آب را دختران دوشیزه از زیر آسیابها برمی داشتند. (المحاسن و الاضداد ص ۲۳۴) به روایت جاحظ: چون نوروز به شنبه می افتاد پادشاه می فرمود که از رئیس یهودیان چهارهزار درهم بستانند، و کسی سبب این کار را نمی دانست جز اینکه این رسم بین ملوک جاری شده و مانند جزیه گردیده بود. بیست وپنج روز پیش از نوروز در صحن دارالملک دوازده ستون از خشت خام برپا می شد که بر ستونی گندم و بر ستونی جوو بر ستونی برنج و بر ستونی باقلی و بر ستونی کاجیله و بر ستونی ارزن و بر ستونی ذرت و بر ستونی لوبیا و بر ستونی نخود و بر ستونی کنجد و بر ستونی ماش می کاشتند و اینها را نمی چیدند مگر به غنا و ترنم و لهو. در ششمین روز نوروز این حبوب را می کندند و میمنت را، در مجلس می پراکندند و تا روز مهر از ماه فروردین [۱۶ فروردین ] آن را جمع نمی کردند. این حبوب را برای تفال می کاشتند و گمان می کردند که هر یک از آنها که نیکوتر و بارورتر شود محصول آن در آن سال فراوان خواهد بود و شاهنشاه به نظرکردن در جو به ویژه تبرک می جست. (المحاسن و الاضداد ص ۲۴۳)
شاه در این روزها بار عام می داد، و ترتیب آن را به طرق گوناگون نوشته اند:
ابوریحان گوید: آئین پادشاهان ساسان در پنج روزاول فروردین [ نوروز عامه ] چنین بود که شاه به روزاول نوروز ابتدا می کرد و عامه را از جلوس خویش برای ایشان و احسان بدیشان می آگاهانید، در روز دوم برای کسانی که از عامه رفیعتر بودند یعنی دهگانان و اهل آتشکده ها جلوس می کرد، در روز سوم ازبرای اسواران و موبدان بزرگ، و در روز چهارم برای افراد خاندان و نزدیکان و خاصان خود، در روز پنجم برای پسر و نزدیکان خویش، و به هر یک از اینان درخور رتبت اکرام و انعام می نمود، و چون روز ششم فرامی رسید از ادای حقوق مردم فارغ می شد، از این پس نوروز از آن خود او بود و دیگر کس جز ندیمان و اهل انس و شایستگان خلوت به نزد او نمی توانست برود. (آثارالباقیه ص ۲۱۹) همچنین در ایام نوروز نواهائی خاص در خدمت پادشاه نواخته می شد که مختص همان ایام بود، در بامداد نوروز مردم به یکدیگر آب می پاشیدند، و این رسم در قرنهای نخستین اسلامی نیزرایج بوده است، دیگر هدیه دادن شکر متداول بود. نویسندگان اسلامی برای علت این دو امر افسانه هائی چند نقل کرده اند. همچنین در شب نوروز آتش برمی افروختند (بلوغ الارب ج ۱ ص ۳۸۶)، و این رسم تا زمان عباسیان نیز در بین النهرین ادامه یافت و نخستین کسی که این رسم را نهاد هرمزد شجاع پسر شاپور پسر اردشیر بابکان است. (آثارالباقیه ص ۲۱۸)
نوروز در عصر خلفا: در دربارهای نخستین خلفای اسلامی به نوروز اعتنائی نداشتند ولی بعدها خلفای اموی برای افزودن درآمد خود هدایای نوروز را از نو معمول داشتند. بنی امیه هدیه در عیدنوروز را بر مردم ایران تحمیل می کردند که در زمان معاویه تعداد آن به پنج تا ده میلیون درم بالغ می شد. (تمدن اسلامی تالیف جرجی زیدان ج ۲ ص ۲۲) و امیران ایشان برای جلب منافع خود مردم را به اهداء تحف دعوت می کردند، نخستین کسی که در اسلام هدایای نوروز و مهرگان را رواج داد حجاج بن یوسف بود، اندکی بعد این رسم نیز از طرف عمربن عبدالعزیز به عنوان گران آمدن اهداء تحف بر مردم منسوخ گردید. (بلوغ الارب ج ۱ ص ۳۸۷) ولی در تمام این مدت ایرانیان مراسم جشن نوروز را برپا می داشتند. در نتیجه ظهور ابومسلم خراسانی و روی کار آمدن خلافت عباسی و نفوذ برمکیان و دیگر وزرای ایرانی و تشکیل سلسله های طاهریان و صفاریان، جشن های ایرانی دوباره رونق یافتند، گویندگان درباره آنها قصاید پرداختند و نویسندگان مانند حمزه اصفهانی مولف «اشعار السائرة فی النیروز و المهرجان» آنها را مدون ساختند. (آثارالباقیه ص ۳۱) آثار و قراینی در دست است که پس از اسلام همواره جشن نوروز برپا می شده است و مراسم آن با تصرفاتی و تغییراتی از عهدی به عهد دیگر منتقل گردیده است، تا زمان حاضر که نوروز بزرگترین جشن ملی ایرانیان محسوب می شود. (نقل به اختصار از فرهنگ فارسی معین) برای اطلاع بیشتر از نوروز و جشن نوروز رجوع به گاه شماری در ایران باستان ص ۴۴ و ۵۳ و۷۳ و مزدیسنا و تاثیر آن در ادبیات پارسی ص ۳۷۱ و ۴۵۲ و ۴۸۵ و خرده اوستا ص ۲۰۵ و التفهیم چ همائی ص ۲۵۳ و ایران در زمان ساسانیان ص ۱۱۲ و بندهش پهلوی ترجمه یوستی ص ۳۳ و آثارالباقیه چ زاخائو ص ۳۱ و ۲۱۶ و۲۱۸ و ۲۳۵ و ۲۳۶ و التنبیه و الاشراف چ لیدن ص ۱۰۱ ونوروزنامه چ مینوی ص ۱۱ و ۱۸ و کتاب التاج چ قاهره ص ۱۴۶ و مجله یادگار سال ۴ شماره ۷ ص ۵۲ (مقاله نوروز از تقی زاده) و المحاسن و الاضداد چ مصر ص ۲۳۴ و معجم البلدان ج ۱ ص ۶۶۹ و تمدن اسلامی تالیف جرجی زیدان ج ۲ ص ۲۲ و بلوغ الارب ج ۱ ص ۳۸۷ و مجله جهان نوسال ۱ شماره ۱ (مقاله جشن نوروز از معین) و سالنامه فرهنگ کرمان، نوروز (از سعید نفیسی) شود:
چون سپرم نِه ْ میان بزم به نوروز
در مه بهمن بیار و جان عدو سوز.
رودکی.

سپاهی که نوروز گرد آورید
همه نیست کردش ز ناگه شجام.
دقیقی.

آمدنوروز و نو دمید بنفشه
بر ما فرخنده باد و بر تو فرخشه.
منجیک.

نوروز و گل و نبید چون زنگ
ما شاد و به سبزه کرده آهنگ.
عماره.

به نوروز چون برنشستی به تخت
به نزدیک او موبد نیکبخت.
فردوسی.

هم آتش بمردی به آتشکده
شدی تیره نوروز و جشن سده.
فردوسی.

چو خورشید برزد سر از پشت زاغ
جهان شد از او همچو نوروز باغ.
فردوسی.

نوروز بزرگ آمد آرایش عالم
میراث به نزدیک ملوک عجم از جم.
عنصری.

نوروز درآمد ای منوچهری
با لاله لعل و با گل حمری.
منوچهری.

آمدت نوروز و آمد جشن نوروزی فراز
کامکارا کار گیتی تازه از سر گیر باز.
منوچهری.

نوروز روزگار نشاط است و ایمنی
پوشیده ابر دشت به دیبای ارمنی.
منوچهری.

امیر به جشن نوروز بنشست و داد این روز بداد. (تاریخ بیهقی ص ۵۴۴) پس از نوروز چون به نشابور بازرسیم اگر مراد باشد تابستان این توان بود. (تاریخ بیهقی ص ۴۵۲) و به فرصت بنده می فرستد با خدمت نوروز و مهرگان. (تاریخ بیهقی ص ۲۴۲)
ندیدی به نوروز گشته به صحرا
به عیوق ماننده لاله ی ْ طری را.
ناصرخسرو.

نوروز به از مهرگان اگرچه
هر دو دو زمانند اعتدالی.
ناصرخسرو.

از پس خویشت بدواند همی
گه سوی نوروز و گهی زی خزان.
ناصرخسرو.

بر چهره گل نسیم نوروز خوش است
در صحن چمن روی دل افروز خوش است.
خیام.

روز نوروز همی گفتم با من باشی
ای همه روزه چو نوروز دلفروز پدر.
سوزنی.

تا که شد نوروز سلطان فلک را میزبان
عاملان طبع جان بر میزبان افشانده اند.
خاقانی.

طبع مراست جان تهی تحفه سخن
نوروز راست جان تهی باد نوبهار.
خاقانی.

خیز به شمشیر صبح سر ببُر این مرغ را
تحفه نوروز ساز پیش شه کامیاب.
خاقانی.

ز بس نارنج ونار مجلس افروز
شده در حقه بازی باد نوروز.
نظامی.

جمالش باد دایم مجلس افروز
شبش مواج باد و روز نوروز.
نظامی.

آدمی نیست که عاشق نشود فصل بهار
هر گیاهی که به نوروز نجنبد حطب است.
سعدی.

.۱
گویابه معنی مطلق روز اول سال است به هر برج و به هر روز که افتد. (یادداشت مولف) : گشتاسب بفرمود تا کبیسه کردند و فروردین آن روز آفتاب به اول سرطان گرفت و جشن کرد و گفت این روز را نگاه دارید و نوروز کنید که سرطان طالع عمل است. (نوروزنامه از یادداشت مولف) .۲
گل نوروز; نوعی زنبق وحشی است که در همدان و آب ترش میان رشت و قزوین یافت میشود. (یادداشت مولف) .۳
نزد صوفیه عالم تفرقه را گویند. (فرهنگ علوم عقلی از کشاف اصطلاحات الفنون ج ۲ ص ۱۵۶۳) .۴
(اصطلاح موسیقی) یکی از نغمات موسیقی قدیم ایرانی که به قول صفی الدین ارموی در مقام سه گاه نواخته می شده. (مجله موسیقی ش ۹۷ ص ۳۰ از فرهنگ فارسی معین) مخفف نوروز بزرگ است. (یادداشت مولف) آوازه ای است که از مقامات بوسُلیک حسینی مشتق شده و ۵/۱ بانگ دارد و از چهارمین نغمه است. (رساله بهجت الروح ص ۱۱۰) :
نوروز بزرگم بزن ای مطرب امروز
زیرا که بود نوبت نوروز به نوروز.
منوچهری.

در پرده نوروز بدین وزن غزل گفت
وزنی که همه مطلع فتح و ظفر آمد.
سوزنی.

اگر نوروز می خواهی که بینی
بجوی از بوسُلیک و از حسینی
بدان نوروز را ای مرد هشیار
که می آید ز چارم نغمه، هشدار.
(از بهجت الروح ص ۵۱)

Top of Form

جشن مشترك انسان و طبيعت و يادگار بايسته نياكان نيك آيين مان را به همه شادباش مي گويم.

در پيوند به اين مناسب اندكي معلومات را در رابطه به نوروز با استفاده از منابع گوناگون نيز پيشكش مي كنم :

نگارنده: عزیز آریافر